Klasycystyczne śródmieście
Zachowany do dziś układ przestrzenny historycznego śródmieścia Suwałk pochodzi z pierwszej połowy XIX wieku, kiedy miasto awansowało do rangi siedziby guberni. Z tego okresu pochodzą najcenniejsze zabytki miasta: klasycystyczna zabudowa ulicy Kościuszki (wówczas Prospektu Peterburskiego) i park. Obiekty projektowali najwybitniejsi architekci Królestwa Polskiego – Christian Piotr Aigner, Antonio Corazzi, Henryk Marconi, a także Karol Majerski. Dzięki nim Suwałki mogą chlubić się obecnie jednym z najlepiej zachowanych w Polsce zespołów urbanistycznych czasów „Kongresówki”.
Architekci „złotego półwiecza” Suwałk:
- Antonio Corazzi (ur. 1792 w Livorno, zm. 1877 we Florencji).
To jemu przypada naczelne miejsce w architekturze klasycystycznej czasów Królestwa Kongresowego. Do Warszawy sprowadził architekta Stanisław Staszic w 1818 r., w celu podniesienia architektury krajowej do rangi europejskiej. Przez kolejne 27 lat dzieło Corazziego nierozerwalnie wiąże się z Warszawą i Polską. A. Corazzi zaprojektował Pałac Staszica, w Warszawie, Teatr Wielki, Pałacyk Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu w Warszawie. - Chrystian Piotr Aigner (ur. 1756 w Puławach, zm. 1841 we Florencji).
Polski architekt i teoretyk architektury, współpracownik i przyjaciel Stanisława Kostki Potockiego, profesor Uniwersytetu Warszawskiego. Jest autorem m.in. oranżerii na zamku w Łańcucie, pałacyku i Świątyni Sybilli w Puławach; Pałacu Radziwiłłów (obecnie Rady Ministrów), kościoła św. Aleksandra na Placu Trzech Krzyży w Warszawie. - Henryk Marconi (ur. 1792 w Rzymie, zm. 1863 w Warszawie).
Choć urodził się w Rzymie, uważał Polskę za swą drugą ojczyznę. Sprowadził go z Toskanii generał hrabia Ludwik Michał Pac z majątku Dowspuda na Suwalszczyźnie. Już 20 lat później Marconi stał się najbardziej popularnym architektem w Królestwie Polskim. W Warszawie zrealizował m.in. pałac Ludwika Paca przy ul. Miodowej, kościół Św. Karola Boromeusza, dworzec Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, hotel Europejski. - Karol Majerski (ur. 1800 w Warszawie, zm. 1870 w Warszawie).
Obecność wyżej wymienionych znakomitych architektów niewątpliwie podniosła rangę urbanistyki miasta. Była i czwarta postać – to budowniczy guberni augustowskiej Karol Majerski, który przez blisko trzydzieści lat tworzył krajobraz architektoniczny miasta. Jemu poświęcony jest opis jednego z obiektów na trasie – dom, w którym mieszkał. Źródła przypisują Majerskiemu projekty lub prowadzenie budów ponad 150 obiektów w Suwałkach. Kierował budowami ratusza, kościoła ewangelickiego, gimnazjum gubernialnego, cerkwi prawosławnej, szpital św. Piotra i Pawła wież na kościele św. Aleksandra. Najwybitniejsze dzieło Majerskiego to wzniesiona w latach 1853-1854 kaplica na cmentarzu katolickim.
1. Kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa
Kościół został zbudowany w latach 1838–1840 wg projektu Henryka Marconiego, na podstawie wytycznych Konstantina Thona (projektanta soboru Chrystusa Zbawiciela w Moskwie). Pierwotnie była to cerkiew prawosławna Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny (sobór Uspieński) wzniesiona na planie krzyża greckiego (cztery ramiona równej długości), z kopułą główną usytuowaną na przecięciu naw.
W drugiej połowie XIX wieku w Suwałkach wzrosła liczba wyznawców prawosławia i w 1873 r. cerkiew uległa rozbudowie. Zatraciła wówczas pierwotną bryłę – dobudowano „dłuższe ramię krzyża”. W 1917 r. cerkiew przekształcono na kościół katolicki. Przy przebudowie usunięto charakterystyczne cerkiewne wieżyczki.
Od 1915 roku świątynia funkcjonuje jako kościół rzymskokatolicki. Cały czas jednak charakteryzuje się bardzo dobrą akustyką, właściwą świątyniom prawosławnym. W nowo rozbudowanym prezbiterium po prawej stronie znajduje się ołtarz Jezusa Miłosiernego z wizerunkami i relikwiami św. Siostry Faustyny i błogosławionego ks. Michała Sopoćko.
Przez lata kościół służył duszpasterstwu młodzieży szkolnej, dlatego do dziś określa się go jako „kościół gimnazjalny”.
Adres: Park Konstytucji 3 Maja
2. Dawne gimnazjum męskie
Obiekt został zbudowany jako budynek szkolny w latach 1843–1846 wg projektu włoskiego architekta Antonio Corazziego, czołowego przedstawiciela epoki klasycyzmu. Początkowo było tu gimnazjum męskie, obecnie I Liceum Ogólnokształcące im. Marii Konopnickiej.
Jest to cenny zabytek architektury klasycyzmu. Można na nim „uczyć się” zasad tej epoki: cechuje go symetria i harmonia rozplanowania oraz staranne opracowanie detali. Główną oś budowli akcentuje dwukondygnacyjny, szeroki ryzalit zamknięty trójkątnym frontonem. Ozdobą piętra są trzy wysokie okna, zwieńczone pełnymi łukami. Fasadę z dwóch stron zamykają mniejsze ryzality, również zamknięte frontonikami. Wejście główne prowadzi do dużego, wielobocznego hallu, który do dziś oddaje zabytkowy charakter dawnego gimnazjum.
Historia szkoły sięga 1835 roku. Jej absolwentami są takie znane postacie jak Karol Brzozowski (inżynier, poeta romantyzmu, etnograf), Andrzej Miłosz (tłumacz, radiowiec, brat noblisty), Edward Szczepanik (ostatni premier rządu polskiego na uchodźstwie, Kazimierz Kulwieć (przyrodnik), Mieczysław Geniusz (inżynier, budowniczy Kanału Sueskiego).
Adres: ul. A. Mickiewicza 3
3. Ratusz i dawny odwach
Wiek XIX był okresem szybkiego rozwoju Suwałk – zarówno gospodarki, jak i architektury. Nowy, murowany ratusz, siedziba władz młodego miasta, został zaprojektowany w stylu klasycystycznym. Ratusz (1843–1844, od strony ul. Kościuszki) i odwach (1834–1835, od strony ul. Mickiewicza) zaprojektował prawdopodobnie Antonio Corazzi, a rozbudował w latach 1855–1857 Karol Majerski. Elewację ratusza, jak wszystkich wówczas budynków państwowych, pomalowano na jednolity jasnożółty kolor z białymi gzymsami.
Fasada budynku prezentuje wyraźne cechy klasycyzmu: przeważają linie proste i rytmicznie powtarzające się elementy. Charakterystycznym akcentem jest zachowane czterokolumnowe wejście.
Adres: ul. A. Mickiewicza 1
4. Dawna Izba Skarbowa
Budynek powstał w latach 30. XIX wieku. Przed I wojną światową mieściły się tu Izba Skarbowa i pierwsza w Suwałkach stacja meteorologiczna.
Kamienica zachowuje zasadnicze cechy klasycyzmu: symetrię długiej, rytmicznej 11-osiowej fasady, starannie opracowane detale. Centralnie usytuowaną sień przejazdową zaakcentowano pilastrami w stylu jońskim.
Adres: ul. T. Kościuszki 47
5. Dawna poczta
Suwałki – od 1816 r. stolica województwa – były ważnym przystankiem na trasie Warszawa – Sankt Petersburg. Poczta była miejscem przeładunku przesyłek, przesiadek podróżnych. Zachowała się jedna z dwu bram przejazdowych, którymi wjeżdżały i wyjeżdżały na dziedziniec powozy zaprzężone w konie. Podczas podróży w apartamentach na piętrze nocowali carowie i inne osobistości.
Zbudowany około 1830 roku (przebudowany około 1900 roku) obiekt doskonale odzwierciedla reguły architektury klasycystycznej: harmonię i symetrię. Półkolumny przechodzą przez dwie kondygnacje i zwieńczone są okazałym tympanonem. Budynek zbudowany wg projektu typowego w Królestwie Polskim.
Adres: ul. T. Kościuszki 45
6. Dom Marii Konopnickiej
W tym domu urodziła się Maria Konopnicka, wybitna poetka i pisarka polska okresu pozytywizmu. Autorka m.in. baśni „O krasnoludkach i o sierotce Marysi” spędziła tu dzieciństwo (do 1849 roku). Od 1973 roku w budynku mieści się muzeum imienia poetki. Wejścia strzegą dwa krasnoludki, postacie ze stworzonej przez nią baśni.
Dom powstał około 1827 roku. Architektura budynku, z kolumnowym wejściem usytuowanym na osi, nawiązuje zarówno do dworków szlacheckich, jak i do kamienic mieszczańskich z początku XIX wieku.
Maria Konopnicka została pochowana w 1910 na cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie, w Panteonie Wielkich Lwowian.
Adres: ul. T. Kościuszki 31
7. Dom Lechosława Marszałka
W domu znajdującym się w podwórzu tej posesji wychował się Lechosław Marszałek (1922–1991), autor kultowych bajek o Bolku i Lolku oraz psie Reksiu, najpopularniejszych bohaterach polskiego filmu animowanego dla dzieci. Urodzony w Suwałkach reżyser, animator, scenarzysta był jednym z czołowych twórców Studia Filmów Rysunkowych w Bielsku-Białej.
Architektura ceglanej oficyny utrzymana jest w stylistyce suwalskich koszar carskich końca XIX wieku.
Adres: ul. T. Kościuszki 27
8. Kościół ewangelicko-augsburski Świętej Trójcy
Kościół został zaprojektowany przez Wacława Ritschela, wzniesiono go w latach 1839–1841. Wewnątrz zachowane są typowe dla kościołów ewangelickich: ołtarz ambonowy oraz konstrukcja z drewnianych słupów podtrzymujących empory.
Na przełomie XVIII i XIX wieku miał miejsce rozwój osadnictwa ewangelickiego na terenie Suwalszczyzny. Obecnie kościół w Suwałkach jest jedyną czynną, historyczną świątynią ewangelicką na terenie województwa podlaskiego.
Adres: ul. T. Kościuszki 12
9. Dom Alfreda Wierusza-Kowalskiego
Budynek jest przykładem typowej suwalskiej kamienicy klasycystycznej, 7-osiowej, symetrycznej, z sienią przejazdową.
W tym domu przez pierwsze 16 lat życia mieszkał Alfred Wierusz-Kowalski (1849–1915), malarz, wybitny przedstawiciel tzw. szkoły monachijskiej. Zdobywał nagrody i złote medale w Wiedniu, Berlinie, Paryżu. Pozostał wierny pejzażom Suwalszczyzny: wiejska sceneria przeważnie w zimowej porze, wyjazdy i powroty z polowań, dramatyczne sceny napaści wilków na podróżujących saniami ludzi i oszalałe ze strachu konie.
Adres: ul. T. Kościuszki 16
10. Dom prof. Edwarda F. Szczepanika
Kamienica klasycystyczna, dwupiętrowa, 7-osiowa.
W tym domu wychował się Edward Franciszek Szczepanik (1915–2005), żołnierz, ekonomista i polityk. Przeszedł szlak bojowy z armią gen. Władysława Andersa. Był ostatnim premierem Rządu RP na Uchodźstwie (1986–1990). 22 grudnia 1990 roku w Warszawie przekazał wraz z prezydentem Ryszardem Kaczorowskim insygnia władzy prezydentowi III RP Lechowi Wałęsie.
Adres: ul. T. Kościuszki 42
11. Dom pod kolumnami
Klasycystyczna kamienica wybudowana przez Lewina Białostockiego w latach 30. XIX wieku. Zdobi ją oryginalna kolumnada z charakterystycznym portykiem wgłębnym na drugiej kondygnacji, wspartym na sześciu kolumnach w stylu toskańskim.
Od 1837 roku mieściły się tu księgarnia i drukarnia prowadzone przez Leona Hollaenderskiego (Leib Ben Dawid) – filozofa, księgarza, drukarza, literata, tłumacza, działacza politycznego. W 1842 roku właściciel księgarni został aresztowany przez władze carskie za przechowywanie niedozwolonych przez cenzurę dzieł.
W oficynie, w głębi posesji, znajdowała się niegdyś sala teatralna, w której występowały wędrowne zespoły. Po II wojnie światowej budynek był siedzibą szkoły muzycznej i biblioteki publicznej. Obecnie jest własnością Fundacji Rozwoju Przedsiębiorczości.
Adres: ul. Kościuszki 62
12. Dawna księgarnia
W 1841 roku otworzył tu księgarnię i wypożyczalnię książek Samuel Orgelbrand (1810–1868), jeden z najbardziej znanych wydawców w Królestwie Polskim, inicjator 28-tomowej „Encyklopedii Powszechnej” (1858–1868). Był polskim Żydem i zwolennikiem kulturowej asymilacji ludności żydowskiej w społeczeństwie polskim.
Kamienica prezentuje czytelne cechy klasycyzmu: symetrię, rytmiczny układ okien, szczyt zwieńczony tympanonem, osiowo usytuowaną sień przejazdową.
Adres: ul. T. Kościuszki 70
13. Dawny gmach Komisji Wojewódzkiej i Trybunału
Jeden z pierwszych murowanych budynków w XIX-wiecznych Suwałkach. Pełniły tu urząd władze wojewódzkie i gubernialne (1817–1915), lecz sam obiekt był zbudowany jeszcze przed ulokowaniem w Suwałkach siedziby województwa augustowskiego w 1816 roku.
Kamienica zachowuje doskonałe proporcje całej 49-metrowej klasycystycznej fasady.
Adres: ul. T. Kościuszki 72
14. Apteka
Najstarsza apteka w Suwałkach – działa tu od połowy lat 40. XIX wieku, kiedy to kamienicę nabył aptekarz Mikołaj Zawadzki. Później aptekę prowadził jego syn Jan, po nim Bolesław i Romuald Szwejkowscy. Wewnątrz zachowały się meble i sprzęty apteczne oraz fotografie z początku XX wieku. W okresie międzywojennym w budynku mieściła się również znana czytelnia i księgarnia Stefanii i Jadwigi Zielonkówien.
Kamienica klasycystyczna, 9-osiowa, z centralnie usytuowaną sienią przejazdową.
Adres: ul. T. Kościuszki 78
15. Dawne szpitale
Budynek po prawej stronie (obecnie restauracja) był siedzibą pierwszego szpitala publicznego w Suwałkach. Został w całości ufundowany ze składek mieszkańców miasta oraz pieniędzy zebranych podczas różnego rodzaju balów charytatywnych czy też losowań loterii fantowych. Zaprojektował go najprawdopodobniej architekt Karol Majerski. Uroczyste otwarcie nastąpiło 1 lipca 1842 r. Po poświęceniu szpital nosił imię św. Piotra i Pawła.
W latach 1857–1860 wybudowano drugi budynek szpitalny (po stronie południowej) według projektu Józefa Góreckiego. Nowy obiekt służył katolikom (do dziś w tympanonie frontonu znajduje się płaskorzeźba krzyża), zaś szpital wzniesiony wcześniej przekazano Żydom.
Od 1918 r. dyrektorem szpitala był dr Teofil Noniewicz, jedna z najbardziej zasłużonych postaci w historii Suwałk. Ukończył gimnazjum męskie w Suwałkach i studia medyczne w Warszawie. W 1877 r. uczestniczył w wojnie rosyjsko-tureckiej jako lekarz wojskowy. Po powrocie do Suwałk rozpoczął pracę w szpitalu miejskim. Był prezesem pierwszej Rady Miejskiej Suwałk. Był organizatorem Straży Ogniowej, Polskiej Czytelni Naukowej. Działalnością na polu medycyny, ofiarnością i pracą społeczną zdobył szacunek suwalczan. W 1924 r. nazwano jego imieniem jedną z głównych ulic miasta.
Adres: ul. T. Kościuszki 101
16. Kamienica bankowa
Jedna z bardziej okazałych klasycystycznych kamienic suwalskich, wzniesiona w końcu lat 30. XIX wieku. Bogato zdobioną fasadę akcentuje szeroki, sześciokolumnowy portyk zwieńczony tympanonem.
Kamienica była własnością Antoniego Sudnika, dzierżawcy okolicznych dóbr. W wyniku kłopotów finansowych właściciela, przeszły na własność rządu i przeznaczone zostały na (rosyjski) szpital wojskowy. Na początku XX wieku Rosjanie zgromadzili w Suwałkach około 10 tysięcy żołnierzy – był to drugi po Warszawie co do wielkości garnizon w Królestwie Polskim. Przed rokiem 1939 mieścił się tu oddział Banku Polskiego.
Adres: ul. T. Kościuszki 89
17. Dawna resursa obywatelska
Budynek wzniesiony w latach 1912–1913 ze składek społecznych jako siedziba Towarzystwa Oszczędnościowo-Pożyczkowego. Mieścił liczne związki i stowarzyszenia, czytelnię, redakcję „Tygodnika Suwalskiego”, drukarnię, restaurację i resursę obywatelską (klub towarzyski), od której przyjął zwyczajową nazwę. Resursa była centrum życia kulturalnego i towarzyskiego Suwałk. Odbywały się tutaj przedstawienia teatralne, koncerty, bale. W 1919 roku w resursie gościł Naczelnik Państwa Józef Piłsudski.
Architekturę budynku skomponowano z form historyzujących: renesansu, baroku, klasycyzmu. Obecnie mieści się tu muzeum regionalne z multimedialnymi wystawami o ziemi suwalskiej oraz ekspozycją prac Alfreda Wierusza-Kowalskiego.
Adres: ul. T. Kościuszki 81
18. Archiwum Państwowe
Reprezentacyjny gmach został wzniesiony w II połowie XIX wieku. Do 1939 roku pełnił funkcje sądownicze. W 1955 roku otwarto tu Archiwum Państwowe, które funkcjonuje do dzisiaj. Archiwum posiada w zbiorach wiele cennych dokumentów dotyczących dziejów Suwałk i regionu od końca XVIII wieku.
Budynek doskonale wkomponowany w klasycystyczną zabudowę ulicy, dwukondygnacyjny, z wysuniętym ryzalitem zakończonym trójkątnym tympanonem.
Adres: ul. T. Kościuszki 69
19. Kościół pw. św. Aleksandra
Kościół został zbudowany wg projektu Chrystiana Piotra Aignera w latach 1820–1829 w stylu klasycystycznym – z zastosowaniem symetrii, kolumnowego portyku, oszczędnego zdobnictwa – cechy te podkreślają monumentalność budowli. Świątynia w czasie II wojny światowej uległa poważnym zniszczeniom.
Kamienne figury świętych Benedykta (patriarcha mnichów Zachodu) i Romualda (założyciela męskiego zakonu kamedułów) pochodzą z terenu klasztoru w Wigrach. Św. Romuald jako jeden z patronów Suwałk jest się po dzień dzisiejszy najbardziej rozpoznawalnym symbolem miasta nad Czarną Hańczą.
Gdy Suwałki znalazły się w granicach diecezji ełckiej, papież Jan Paweł II w 1992 r. podniósł kościół do godności konkatedry.
Adres: Pl. Marszałka J. Piłsudskiego
20. Dom Miłoszów
Interesująca kamienica klasycystyczna, 9-osiowa, z trójkondygnacyjnym środkowym ryzalitem.
Na piętrze tej kamienicy w latach 1926-1935 mieszkała rodzina Miłoszów: Aleksander i Weronika z synem Andrzejem, młodszym bratem Czesława Miłosza. Aleksander Miłosz był inżynierem drogowym, absolwentem Politechniki Ryskiej. Do Suwałk przyjechał po wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. nie mogąc, jako major Wojska Polskiego, powrócić na rodzinną Litwę. W Suwałkach Miłoszowie prowadzili ożywione życie towarzyskie, mieli wielu znajomych w sferach ziemiańskich i wojskowych.
Andrzej Miłosz ukończył suwalskie gimnazjum im. K. Brzostowskiego. W czasie II wojny światowej prowadził działalność konspiracyjną na Litwie. Po wojnie osiadł na stałe w Warszawie. Był radiowcem, tłumaczem, dziennikarzem, reporterem, współzałożycielem Studia Opracowań Filmów w Warszawie.
Czesław Miłosz, późniejszy laureat literackiej Nagrody Nobla kilkakrotnie odwiedzał Suwalszczyznę w latach 90. XX wieku.
Adres: ul. ks. K. Hamerszmita 10
21. Dom Karola Majerskiego
W tym domu mieszkał Karol Majerski (1800–1870), architekt, którego praca w największym stopniu zadecydowała o klasycystycznym obliczu Suwałk. W latach 1838–1865 pełnił funkcję budowniczego guberni augustowskiej. W Suwałkach zaprojektował budowę lub przebudowę ponad 150 obiektów, w tym świątyń, mieszczańskich kamienic i gmachów publicznych.
Skromny parterowy budynek zachowuje cechy klasycystyczne: symetrię i rytmiczny układ okien.
Adres: ul. ks. K. Hamerszmita 5