Wielowyznaniowość Suwałk

Spacer zaczynamy od dawnego prawosławnego soboru Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny, a obecnie rzymskokatolickiego kościoła Najświętszego Serca Pana Jezusa. Nieprzypadkowy początek ukazuje nie tylko, jak obok siebie koegzystowały różne wyznania, ale i jak w poszczególnych okresach historii różne obrządki przenikały się w jednej świątyni…

1. Dawny sobór prawosławny

Suwalska parafia prawosławna powstała w 1840 r., kiedy do utworzonej siedziby województwa przybyli rosyjscy urzędnicy państwowi z rodzinami. Stacjonowali tu też licznie żołnierze carskiego wojska. Z XIX wieku pochodzą prawosławne świątynie w Suwałkach  –  cerkiew św. Jerzego Zwycięzcy i cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy (nieistniejące), a także przebudowane na kościoły rzymskokatolickie: cerkiew św. Aleksandra Newskiego (obecnie kościół Świętych Piotra i Pawła, zobacz dalej) i Sobór Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny.

Sobór Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny (Uspienski), obecnie kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa, zbudowany był na podstawie wytycznych Konstantina Thona, projektanta soboru Chrystusa Zbawiciela w Moskwie) w latach 1838–1840.

W drugiej połowie XIX wieku w Suwałkach wzrosła liczba wyznawców prawosławia i w 1873 r. cerkiew rozbudowano. Zatraciła wówczas pierwotną bryłę – dobudowano „dłuższe ramię” do pierwotnego krzyża greckiego. W 1917 r. cerkiew przekształcono na kościół katolicki.

Adres: Park Konstytucji 3 Maja

2. Zespół cmentarzy siedmiu wyznań

Założona ok. 1820 roku nekropolia jest unikalnym w skali kraju zespołem cmentarzy siedmiu wyznań: rzymskokatolickiego, prawosławnego, staroobrzędowego, ewangelickiego dwóch nurtów, żydowskiego oraz mahometańskiego.

Adres: ul. Zarzecze

Cmentarz rzymskokatolicki

Cmentarz rzymskokatolicki założony został pod koniec XVIII wieku. To największa nekropolia w Suwałkach. Znajdują się tu zabytkowe nagrobki z XIX wieku i mogiły wojskowe, w tym pomnik poświęcony członkom POW (Polska Organizacja Wojskowa) poległym w walkach o niepodległość w 1919 roku. Pośrodku najstarszej części znajduje się neogotycka kaplica pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego, dzieło wybitnego suwalskiego architekta Karola Majerskiego z 1853 roku.

Cmentarz ewangelicki

Cmentarz ewangelicki jest miejscem spoczynku wyznawców dwóch nurtów: ewangelicko-augsburskiego (luteranie) i ewangelicko-reformowanego (kalwini). Groby kalwińskie zajmują niewielką, południowo-zachodnią część cmentarza.

Cmentarz prawosławny

Na cmentarzu prawosławnym znajduje się jedyna zachowana do dnia dzisiejszego w Suwałkach cerkiew. Drewniana świątynia pod wezwaniem Wszystkich Świętych została wybudowana w latach 1891–1892 w stylu rusko-bizantyńskim, na planie krzyża greckiego (równoramiennego), z dostawionym od strony zachodniej przedsionkiem. Walorem artystycznym cerkwi jest jej rozczłonkowana, malownicza bryła, a także urozmaicony szalunek zdobny w detale architektoniczne. Wewnątrz świątyni znajduje się skromny ikonostas. Kaplica pełni funkcję świątyni parafialnej.

Cmentarz staroobrzędowy

W południowo-zachodniej części cmentarza prawosławnego wydzielona jest część staroobrzędowa. Pochowany jest tu Jerast Kowalow, żołnierz armii Andersa, bohater bitwy o Monte Cassino.

Kirkut

Cmentarz żydowski – kirkut – powstał w początkach XIX wieku. W czasie II wojny światowej zniszczyli go Niemcy, wykorzystując płyty nagrobne (macewy) jako materiał budowlany, m.in. do wyłożenia zbiornika przeciwpożarowego oraz do utwardzania dróg. . Po wojnie staraniem ocalałych Żydów cmentarz uporządkowano. Szczególną rolę w tych pracach odegrał Natan Adelson, nazywany „strażnikiem suwalskiego kirkutu”. Pod koniec XX wieku cmentarz został uporządkowany, a z ocalałych macew utworzono lapidarium – tzw. ścianę płaczu. Najstarsza płyta nagrobna pochodzi z 1856 r. W części południowo-wschodniej i południowo-zachodniej kirkutu znajdują się współczesne, tj. powojenne kwatery. Obecnie nie dokonuje się już tu pochówków.

Mizar

Niewielka kwatera dawnego cmentarza mahometańskiego – mizaru – pochodzi z czasów, gdy w Suwałkach stacjonował (od połowy XIX wieku do I wojny światowej) duży garnizon rosyjski, w którym odbywali służbę także muzułmanie. Byli to głównie Tatarzy. Gdy zezwolono im dokonywać pochówków, w północno wschodniej części cmentarza żydowskiego wydzielono niewielki cmentarz. Do dnia dzisiejszego nie zachowały się żadne nagrobki, a o przeszłości przypomina jedynie cmentarna brama z charakterystycznym półksiężycem.

3. Kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła

Kościół wybudowano w 1900 r. na terenie dawnych koszar wojsk rosyjskich, pierwotnie jako cerkiew garnizonową 5. Brygady Strzeleckiej pod wezwaniem Aleksandra Newskiego. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. świątynię przejęli katolicy, przez jakiś czas w funkcji kościoła garnizonowego.

Podczas II wojny światowej hitlerowcy wysadzili w powietrze główną wieżę kościoła. Remont ruszył dopiero w 1957 r. Ważną rolę w pracach remontowych odegrał ks. Kazimierz Hamerszmit, który na odnowę wnętrza i nowe organy i witraże patronów świątyni w prezbiterium przekazał odszkodowanie za pobyt w hitlerowskim obozie koncentracyjnym w Auschwitz. Pozostałe witraże ufundowali parafianie.  Wówczas też przebudowie w 1958 r zniszczoną wieżę zastąpiły dwie nowe. Obecnie jest to parafialny kościół rzymskokatolicki.

Adres: ul. Wojska Polskiego 36

4. Świątynia ewangelików

Ewangelicy przybyli na Suwalszczyznę terenu Prus po trzecim rozbiorze Polski (1795). Zorganizowali szereg wsi z podsuwalską Chmielówką na czele. Tak powstała jedna z najstarszych parafii ewangelicko-augsburskich w Polsce. W połowie XIX wieku parafia w Chmielówce została przeorganizowana i przeniesiona do Suwałk, gdzie na potrzeby blisko pięciotysięcznej społeczności zbudowany został kościół parafialny wyposażony w cenny kulturowo instrument organowy. Na przełomie XIX i XX wieku nastąpił spadek liczby wiernych gdy ludność „za pracą i chlebem” masowo wyjeżdżała do Ameryki w poszukiwaniu lepszego życia. W czasie obu wojen światowych luteranie byli posądzani o kolaborację z Niemcami, prześladowani, wysiedlani. W 1947 r. na Suwalszczyźnie pozostało ok. 100 ewangelików.

Współcześnie suwalska parafia ewangelicka posiada filiał w Olecku i Gołdapi na Mazurach i liczy niespełna sto osób.

Adres: ul. T. Kościuszki 12

5. Nieistniejąca synagoga

Nie dotrwał do naszych czasów jeden z najciekawszych architektonicznie i kulturowo obiektów Suwałk – synagoga główna, która mieściła się u zbiegu ulic Noniewicza i Waryńskiego.

Synagogę wybudowano w l. 1820-1821 na terenie tzw. Małych Raczek – dzielnicy zamieszkałej w większości przez ludność żydowską. Klasycystyczny budynek wyróżniał się zdecydowanie wśród suwalskich budowli. Biało otynkowane mury, rzędy okien, cztery pary kolumn doryckich wspierających tympanon, a nad nim attyka zwieńczona półkolem, do tego boniowate narożniki – stanowiły niezwykle udany architektonicznie przykład żydowskiej budowli sakralnej. Niestety, podczas wojny budynek został zdewastowany przez Niemców, którzy wykorzystywali go m.in. jako magazyn. Po wojnie, mimo wpisania do rejestru zabytków (1952 r.) ówczesne władze nie podjęły żadnych działań konserwacyjnych i  1956 r. za zgodą ówczesnego ministra kultury synagoga została skreślony z listy zabytków i zburzona.

Zostały tylko stare zdjęcia, plany budynku, a także wspomnienia najstarszych suwalczan pamiętających żydowską synagogę przy przedwojennej ulicy Berka Joselewicza.  

Adres: ul. T. Noniewicza / Osiedle II

6. Molenna staroobrzędowców

Staroobrzędowcy to chrześcijanie wschodni, którzy sprzeciwili się reformom wprowadzonym w rosyjskiej Cerkwi prawosławnej w XVII wieku przez patriarchę Nikona, przy aprobacie cara Aleksandra Michajłowicza Romanowa. Stając w opozycji do władz cerkiewnych i administracyjnych, a także w obawie o swoje życie i swobodę religijną, musieli uciekać w najdalsze, wschodnie zakątki Rosji, a także na zachód, na tereny Wielkiego Księstwa Litewskiego – czyli także na Suwalszczyznę. Pierwsze wsie na ziemiach polskich staroobrzędowcy założyli w końcu XVIII wieku. Centrami ich życia religijnego stały się Głęboki Rów (gm. Szypliszki), Wodziłki (gm. Jeleniewo), a także Suwałki. Współcześnie obok parafii suwalskiej staroobrzędowcy zorganizowani są w struktury parafialne w Gabowych Grądach i Wojnowie. Przy suwalskiej parafii staroobrzędowej funkcjonuje Naczelna Rada Staroobrzędowców, w Polsce. Molenna w Suwałkach została wzniesiona w 1912 roku i jest jedną z czterech tego typu świątyń w Polsce. Świątynia ma prostą formę, drewniana, o konstrukcji zrębowej, oszalowana. Jednokondygnacyjny korpus nawowy od frontu łączy się z niską wieżą.

Adres: ul. Sejneńska 41D