Żydowskie ślady

Początki osadnictwa Żydów w Suwałkach to rok 1802 (lub 1808). Żydzi trudnili się głównie handlem i rzemiosłem, ale nie brakowało wśród nich przemysłowców, lekarzy, sportowców, artystów czy nawet wojskowych. Jedni z nich byli właścicielami okazałych kamienic, inni (zdecydowana większość) żyli znacznie skromniej, mieszkając chociażby na terenie tzw. Małych Raczek – dzielnicy, która kojarzyła się z ubóstwem. W pamięci suwalczan pozostali zarówno właściciele malutkich żydowskich sklepików, drobni rzemieślnicy – krawcy, szewcy, szklarze, jak i lokalni przedsiębiorcy, do których należały hotele, kina czy młyny. Nieodłącznym elementem przedwojennego suwalskiego krajobrazu były żydowskie jatki (sklepy z mięsem), domy modlitwy, kluby sportowe, szkoły, szpital, dom starców, synagoga czy wreszcie cmentarz. Jak podają statystyki, przed 1939 r. Żydzi stanowili ok. 1/3 mieszkańców Suwałk.

Kres tej społeczności przyniosła wojna. Część Żydów próbowała ratować się uciekając na wschód (Litwa, Białoruś, Związek Radziecki), natomiast pozostałych hitlerowcy deportowali m.in. do Białej Podlaskiej, Łukowa, Kocka i Międzyrzeca Podlaskiego. Tam spotkała ich śmierć. Po zakończeniu II wojny światowej do Suwałk powróciło niewielu. Ta garstka ocalałych w większości spoczęła na suwalskim kirkucie. Dziś w mieście pozostało niewiele pamiątek po żydowskiej społeczności Suwałk. Przypominają o niej charakterystyczne kamienice, a czasem tablice pamiątkowe.

1. Szpital żydowski

Początkowo Żydzi umieszczali swoich chorych w drewnianym szpitalu znajdującym się przy ulicy Zarzecze oraz przy ulicy Królewieckiej. Dopiero na początku lat 60. XIX w. przejęli stary budynek po chrześcijańskim szpitalu św. Piotra i Pawła. Parter zajmowała kuchnia, pralnia, kancelaria, spiżarnia, łazienka, mieszkania dla ekonoma, felczera i stróża. Piętro budynku, podzielone na część kobiecą i męską. Przyjmowano tu chorych z całej guberni suwalskiej.  W czasie I wojny światowej szpital wraz z pacjentami był dwukrotnie ewakuowany do Wilna.

Obecnie w budynku po byłym szpitalu żydowskim działa restauracja „Karczma Polska” oferująca dania kuchni regionalnej.

Adres: ul. Kościuszki 101

2. Księgarnia Samuela Orgelbrandta

Otwarta przez sławnego księgarza polskiego Samuel Orgelbrand księgarnia, czytelnia i wypożyczalnia książek posiadała na składzie publikacje w języku polskim, niemieckim i francuskim. Można tu było kupić także podręczniki szkolne i aktualne czasopisma. Firma działająca pod szyldem S. Orgelbrand i Spółka istniała w Suwałkach kilkadziesiąt lat.

Adres: ul. T. Kościuszki 72

3. Dom pod kolumnami

Właściciel Lewin Białostocki część budynku (wybudowanego z przeznaczeniem na hotel) wydzierżawił Leonowi Hollaenderskiemu, który w 1837 roku, uruchomił tu księgarnię i skład papieru, a niebawem także drukarnię i litografię.  Prowadził również pierwszą w Suwałkach czytelnię i wypożyczalnię książek. Kontakty z działaczami ruchu konspiracyjnego oraz posiadanie zakazanych przez cenzurę książek skutkowały aresztowaniem Hollaenderskiego, który zdołał jednak uciec z więzienia. Zbiegł za granicę, gdzie prowadził m.in. działalność publicystyczną.

Już na emigracji czynnie włączył się w działalność patriotyczną. Przekonywał Żydów do aktywnego poparcia wysiłków narodowowyzwoleńczych Polski, zaś Polaków namawiał do „chrześcijańskiej miłości i otwartości serca” wobec wyznawców judaizmu. Zyskał uznanie jako filozof, historyk, literat i tłumacz. Był jednym z najbardziej znaczących intelektualistów w kulturze europejskiej w XIX w.

Księgarnia i drukarnia po ucieczce Hollaenderskiego (1842) zostały wystawione na licytację i sprzedane.

Adres: ul. T. Kościuszki 62

4. Kamienica Minców  (Dom Sternów)

Dwukondygnacyjna kamienica u zbiegu ulic Kościuszki i Waryńskiego należała przed wojną do rodziny Minców. Benjamin Minc prowadził m.in. sklep bławatny, handlował pasmanterią.

W 1932 roku wsparł finansowo rozbudowę szkoły Talmud-Tora. Jego żona – Chana, udzielała się charytatywnie. Oboje Mincowie zostali zamordowani przez hitlerowców w 1942 roku.

Z kamienicą związana jest również historia rodziny Sternów. Na budynku od strony ulicy Waryńskiego umieszczono pamiątkową tablicę informującą, iż w tym domu urodził się w 1907 r. Abraham Stern (poeta i bojownik o niepodległość Izraela). Jego brat – Dawid, inżynier budownictwa, po II wojnie światowej był członkiem Knesetu – parlamentu izraelskiego (opuścił Suwałki w 1935 r.).

Adres: ul. T. Kościuszki 54

5. Żydowska szkoła

Ta dwukondygnacyjna kamienica zaprojektowana przez Karola Majerskiego, wzniesiona w latach 30. XIX w., była siedzibą jednej z żydowskich szkół. W okresie międzywojennym działała tu szkoła średnia, którą w 1937 r. przekształcono w prywatne liceum i gimnazjum koedukacyjne. Jej dyrektor – Beniamin Efron należał do znanych postaci w Suwałkach, udzielał się w organizacji syjonistycznej, a także w suwalskiej radzie miasta. Zajęcia w szkole prowadzono w języku polskim, natomiast popołudniowe kursy w języku hebrajskim. Przed 1939 r. w Suwałkach działały 4 siedmioklasowe szkoły żydowskie – „Tarbut”, „Talmud-Tora”, Szkoła Powszechna przy Gimnazjum Koedukacyjnym oraz szkoła Zjednoczenia Szkół Żydowskich. Po wojnie w budynku mieścił się Zespół Szkół Zawodowych Centralnego Związku Spółdzielczości Pracy.

Adres: ul. T. Kościuszki 47

6. Klub „Makkabi”

Dwukondygnacyjna kamienica to przedwojenna siedziba klubu „Makkabi”. Klub powstał w 1924 r. jako oddział Żydowskiego Towarzystwa Gimnastyczno-Sportowego „Makkabi”. Posiadał kilka sekcji sportowych, m.in. piłki nożnej, koszykówki, siatkówki, lekkoatletyki, pływania, tenisa stołowego, boksu. Szczególnie znana była sekcja piłkarska i bokserska. W tej ostatniej w 1928 r. występowali m.in. bracia Avraham i David Fink. W latach trzydziestych klub liczył około 300-400 aktywnych i 200 biernych członków. Dysponował piękną salą konferencyjną i gimnastyczną, sprzętem sportowym oraz sceną, gdzie odbywały się występy. Klub zamknął działalność wraz z wybuchem wojny w 1939 roku.

Adres: ul. Wigierska 3

7. Cheder

Drewniany, dwukondygnacyjny budynek przed II wojną światową był siedzibą chederu – żydowskiej szkoły elementarnej o charakterze religijnym. Posyłano do niej chłopców w wieku trzech lub pięciu lat. Jej utrzymanie finansowała gmina żydowska. Po ukończeniu chederu chłopcy mogli kontynuować naukę w jesziwie (wyższej szkole talmudycznej). Chedery krytykowano za dość niski poziom nauczania, hermetyczność, brak przedmiotów świeckich. Po wojnie budynek stał się własnością komunalną.

Adres: ul. T. Noniewicza 25

8.  Nieistniejąca synagoga

Nie dotrwał do naszych czasów jeden z najciekawszych architektonicznie i kulturowo obiektów Suwałk – synagoga główna, która mieściła się u zbiegu ulic Noniewicza i Waryńskiego.

Synagogę wybudowano w l. 1820-1821 na terenie tzw. Małych Raczek – dzielnicy zamieszkałej w większości przez ludność żydowską. Klasycystyczny budynek wyróżniał się zdecydowanie wśród suwalskich budowli. Biało otynkowane mury, rzędy okien, cztery pary kolumn doryckich wspierających tympanon, a nad nim attyka zwieńczona półkolem, do tego boniowate narożniki – stanowiły niezwykle udany architektonicznie przykład żydowskiej budowli sakralnej. Niestety, podczas wojny budynek został zdewastowany przez Niemców, którzy wykorzystywali go m.in. jako magazyn. Po wojnie, mimo wpisania do rejestru zabytków (1952 r.) ówczesne władze nie podjęły żadnych działań konserwacyjnych i  1956 r. za zgodą ówczesnego ministra kultury synagoga została skreślony z listy zabytków i zburzona.

Zostały tylko stare zdjęcia, plany budynku, a także wspomnienia najstarszych suwalczan pamiętających żydowską synagogę przy przedwojennej ulicy Berka Joselewicza.  

Adres: ul. T. Noniewicza / Osiedle II

9. Dom starców dla Żydów

Parterowy biały budynek mimo upływu dziesięcioleci niewiele się zmienił (obecnie posiada mieszkalne poddasze). Możemy go oglądać na zachowanym niemym filmie, nakręconym w 1937 roku przez Leonarda Blanda.

Budynek został podarowany społeczności żydowskiej w 1894 r. przez filantropa Joszuę Buraka (Jehoszua Dow Burak) z przeznaczeniem na przytułek dla starych kobiet i mężczyzn. W przytułku schronieniem i pomocą (również medyczną) objęto osoby w wieku co najmniej 50 lat, słabe fizycznie i nie mogące znaleźć jakiejkolwiek pracy, która zapewniałaby środki utrzymania.  W pierwszym roku istnienia placówki z jej pomocy skorzystało 20 osób.

Dom Starców – Moszaw Zkenim, funkcjonował do wybuchu drugiej wojny światowej. Po wojnie budynek był siedzibą różnego typu placówek handlowo-usługowych, a także młodzieżowego domu kultury. Obecnie mieści się w nim restauracja „Browar Północny”.

Adres: ul. T. Noniewicza 42

10. Kirkut

Cmentarz żydowski – kirkut – powstał w początkach XIX wieku. W czasie II wojny światowej zniszczyli go Niemcy, wykorzystując płyty nagrobne (macewy) jako materiał budowlany, m.in. do wyłożenia zbiornika przeciwpożarowego oraz do utwardzania dróg. . Po wojnie staraniem ocalałych Żydów cmentarz uporządkowano. Szczególną rolę w tych pracach odegrał Natan Adelson, nazywany „strażnikiem suwalskiego kirkutu”. Pod koniec XX wieku cmentarz został uporządkowany, a z ocalałych macew utworzono lapidarium – tzw. ścianę płaczu. Najstarsza płyta nagrobna pochodzi z 1856 r. W części południowo-wschodniej i południowo-zachodniej kirkutu znajdują się współczesne, tj. powojenne kwatery. Obecnie nie dokonuje się już tu pochówków.

Adres: ul. Zarzecze