Przyroda i historia

Na trasie każdego spaceru po Suwałkach natknąć się można na zieloną przestrzeń dla wytchnienia, rekreacji, ochłody przed letnim skwarem. Nie ma tych miejsc wiele, ale każde jest wyjątkowe i mocno związane z przeszłością. Warto usiąść jednej z ławeczek i zadumać się nad zmieniającymi się funkcjami miejskich terenów zielonych.

1. Park Konstytucji 3 Maja

Zanim powstał tu najważniejszy park w mieście, w miejscu tym znajdował się rynek handlowy oraz pierwszy w Suwałkach (drewniany) rzymskokatolicki kościół wraz z cmentarzem. W latach 20. XIX wieku rynek i cmentarz przeniesiono (odpowiednio na Plac Marii Konopnickiej i ul. Zarzecze). Utworzony został park w stylu angielskim, który jest typowym przykładem miejskich założeń ogrodowych tamtej epoki. Przeznaczony był „do przechadzek tyle do przyjemności życia i zdrowia przyczyniających się”. Zatrudniano dwóch stróżów do pilnowania ogrodu – do dziś na rogu parku od strony północnej stoi budka ówczesnych strażników.

W dwudziestoleciu międzywojennym „ogród miejski” był prawdziwym centrum rozrywkowo-rekreacyjnym dla mieszkańców: latem organizowano koncerty i zawody lekkoatletyczne, zimą alejki zamieniano w ślizgawki.

Do roku 2000 (kiedy to przez park przeszedł huragan) rosło tu ponad 800 drzew i krzewów, z których najstarsze miały około dwustu lat. Rośnie tu m.in. jesion wyniosły, lipa drobnolistna, modrzew europejski, wiąz polny, robinia akacjowa. Na uwagę zasługuje dąb szypułkowy zwany Dębem Wolności – zasadzony przez uczestników walk o niepodległość w 1923 roku, w rocznicę Konstytucji 3 Maja. Błądząc po alejkach można natrafić na zabytkowy zegar słoneczny z lanego żelaza, wykonany w Sztabinie, w hucie hrabiego Karola Brzostowskiego, drewnianą altanę oraz współczesną fontannę.

2. Bulwary nad Czarną Hańczą

Najnowsza suwalska atrakcja spacerowa. Mimo że wycięto tu sporo drzew, warto przejść się utwardzonym brzegiem Czarnej Hańczy i oglądać odcinek królowej suwalskich rzek w miejskim, uporządkowanym wydaniu. Do bulwarów dojdzie się np. z Muzeum Marii Konopnickiej lub z Zalewu Arkadia.

Przez dziesięciolecia obszar na tyłach suwalskiego śródmieścia był niewykorzystywany, niedostępny, porastający chaszczami, ze zrujnowanym XIX-wiecznym budynkiem dawnej łaźni miejskiej. W 2020 roku kompleksowo zagospodarowano przestrzeń: na terenach zielonych wytyczono oświetlone deptaki, trawniki, ścieżki dla rowerzystów, a historyczny budynek zaadaptowano na galerię sztuki.

Bulwary są znakomitym przedłużeniem terenów rekreacyjnych wokół zalewu Arkadia. Stanowią alternatywny do ulicznego, „zielony” korytarz części śródmieścia.

3. Zalew Arkadia

Suwałki to jedno z nielicznych miast polskich pojezierzy, które nie jest ulokowane nad naturalnym zbiornikiem wodnym. Zalew Arkadia to zbiornik sztuczny, utworzony w podmokłym zakolu Czarnej Hańczy. Utworzono go na początku XVIII wieku na potrzeby kamedulskiego młyna. W XIX wieku stracił pierwotną funkcję i zaczął służyć rekreacji mieszkańców. W 1911 roku w pobliżu stanął budynek Teatru Arkadia (choć teatr spłonął po I wojnie światowej, nazwa dla miejsca pozostała). W 1927 roku otwarto kompleks obiektów sportowych. Prężnie rozwijało się łyżwiarstwo szybkie, w 1935 r. powołano do życia sekcję Polskiego Związku Łyżwiarskiego.

Podczas II wojny światowej zalew został zasypany przez Niemców; po wojnie odbudowali go polscy saperzy.

Obecnie 11 hektarów wód i plaż znów służy rozrywce i wypoczynkowi. W okresie letnim funkcjonuje kąpielisko wypożyczalnia sprzętu pływającego, kawiarnia oraz plac zabaw.

4. Czarna Hańcza

To jedna z głównych, „herbowych” (obok Rospudy i Marychy) rzek Suwalszczyzny. Jej długość to 141,7 km, w tym w Polsce 107,8 km. Przepływa przez miasto korytem o 5-10 m szerokości, a jej głębokość nie przekracza metra na całym 13-kilometrowym odcinku w granicach Suwałk. Czarna Hańcza ma połączenie z Bałtykiem z dwóch stron: przez Wisłę (Kanałem Augustowskim) oraz przez Niemen, do którego uchodzi już na Białorusi. W 2016 roku Czarna Hańcza głosami internautów z całej Polski zwyciężyła w konkursie „Rzeka Roku”.

Spacer wzdłuż całego brzegu (od początku ulicy T. Noniewicza przez Bulwary po dzikie brzegi okolic ul. Reymonta) umożliwia poznanie historii formowania układu przestrzennego Suwałk. Dostęp do wody odgrywał zasadniczą rolę w wyborze siedlisk: najstarsza część Suwałk, czyli dawny układ siedliskowy dwóch wsi: Suwałk Wielkich i Suwałk Małych, sytuuje się w dwóch zakolach rzeki, odpowiednio przy dzisiejszej ulicy Wigierskiej oraz ulicy W. Gałaja, które do dziś zachowały dawny, wiejski charakter.

5. Plac Marii Konopnickiej

Obecny plac został wytyczony na początku lat 20. XIX wieku. Nazywany był Nowym Rynkiem, ponieważ tutaj przeniesiono targi i jarmarki z dawnego rynku handlowego, gdzie utworzono park miejski (obecnie Park Konstytucji 3 Maja).

W latach 60. XX wieku rynek zlikwidowano, a plac został przekształcony w park. Mimo niewielkiej powierzchni rosło tu około 100 różnych gatunków drzew. W 1963 roku postawiono kamienny pomnik suwalczanki Marii Konopnickiej dłuta Bohdana Chmielewskiego.

W początkach XXI wieku park zmodernizowano – pełni obecnie funkcję skweru wypoczynkowego. W centralnym miejscu znajduje się fontanna oraz plac zabaw dla dzieci. Ozdobą placu Marii Konopnickiej jest nowy pomnik poetki (rzeźba z brązu tego samego autora), odsłonięty w 2010 roku, w setną rocznicę jej śmierci. Przy pomniku znajduje się „grająca ławeczka”, na której można posłuchać wierszy Konopnickiej a także dwa krasnoludki ze szlaku bohaterów baśni jej autorstwa.

Kilka eklektycznych i klasycystycznych kamieniczek

6. Dobry klimat

Ulica Chłodna to szczególny punkt na przyrodniczej ścieżce Suwałk, gdyż mówi o… klimacie. Suwałki wszak nazywane są polskim biegunem zimna. Poza regionami górskimi to najzimniejszy zakątek Polski. Choć lato jest tu ciepłe (do 35 st. C), długa i chłodna zima trwa od końca listopada aż do początków kwietnia.

Ulica Chłodna ma swój klimat nie tylko przez stałe zacienienie i usytuowanie w linii wiatru (najczęściej wiejącego tu z zachodu). Od XIX wieku funkcjonowało tu wiele instytucji publicznych, m.in. rządowa drukarnia gubernialna, siedmioklasowa pensja prywatna Kazimiery Żulińskiej dla dziewcząt. W międzywojniu – apteka, kino „Orlę”, Państwowa Szkoła Rzemieślnicza. To jedyna w całości ukształtowana architektonicznie przecznica (spośród łączących główne trakty – Kościuszki i Noniewicza) w starej części Suwałk. Wiele tu zabytkowych kamienic, wśród których klasycystyczną fasadą wyróżnia się dom nr 16.

Nazwa ulicy zmieniała się wraz epokami, okresami przemian administracyjnych lub ustrojowych. Przed 1868 rokiem była to ulica Sejneńska, później (do I wojny światowej) ¬– Grodzieńska; w okresie międzywojennym otrzymała nazwę 3 Maja; od zakończenia II wojny światowej została przemianowana na 22 Lipca – tę nazwę zamieniono na Chłodną 21 grudnia 1989 roku.

7. Las Szwajcaria

Las Szwajcaria, znajdujący się w północnej części miasta, rośnie na morenowej wysoczyźnie polodowcowej. To bór mieszany – rosną tu sosny i świerki z domieszką drzew liściastych i leszczyny. Jest tu wiele oznakowanych tras turystycznych, pieszych i rowerowych, narciarstwa biegowego czy nordic walking; są tu też przygotowane przez suwalskie nadleśnictwo punkty kontrolne do biegów na orientację. Wędrując pofałdowanym terenem, można też odnaleźć fragmenty starodrzewu przypominające resztki dawnej, średniowiecznej Puszczy Perstuńskiej, dzielącej w XV w. państwo zakonu krzyżackiego od Litwy.

Wyjątkowym miejscem jest rezerwat przyrody Cmentarzysko Jaćwingów. Odkryto tu kurhany – okrągłe kamienne usypiska o średnicy 6-12 m, kryjące pochówki całopalne i szkieletowe. Odnalezione w nich cenne zabytki archeologiczne, m. in. broń i ozdoby, można obejrzeć w Muzeum Okręgowym w Suwałkach. W sąsiedztwie kurhanów Muzeum organizuje coroczny festyn archeologiczny, który jest okazją do odświeżenia wiedzy o Jaćwingach.

Jaćwingowie to wymarły w XIII wieku lud bałtycki, prawdopodobnie wywodzący się od Bałtów, którzy napłynęli na ziemie Suwalszczyzny w IV lub III w. p.n.e. Posługiwali się dialektem języka pruskiego, ale nie zostawili źródeł pisanych. Ślady ich języka przetrwały głównie w większości używanych dziś na Suwalszczyźnie nazw jezior, rzek, uroczysk, a także niektórych miejscowości, jak choćby Hańcza, Wigry, Wiżajny, Szurpiły czy Szelment.